photo 6.50 x 11
Lubumbashi is de tweede
stad van de
Democratische Republiek
Congo en de hoofdstad van de provincie
Katanga. De stad ligt dicht bij de grens
met
Zambia. Het heeft een stedenband met de Belgische stad
Luik.
Lubumbashi werd gesticht in 1910 onder
Belgisch koloniaal bestuur (Belgisch-Congo) en
Elisabethstad of Elisabethville
(vaak tot Eville afgekort) genoemd ter ere van de
Belgische koningin Elisabeth (echtgenote
van koning Albert I). De locatie van de stad, op een
relatief verlaten hoogvlakte, werd door vicegouverneur generaal
Wangermée gekozen omwille van de nabijheid van de kopersmelterij
van de Union Minière du Haut Katanga aan de Lubumbashi-rivier en
van een van de eerste kopermijnen in de streek, die van de Etoile
du Congo. Elisabethstad vormde ook het (toenmalige) eindpunt van de
spoorlijn die Katanga met Brits Rhodesië en Zuid-Afrika verbond. Na de industrie en de
administratie, vestigde ook de Kerk haar hoofdkwartier in
Elisabethstad, met de aankomst in 1911 van een eerste groep
benedictijner monniken onder leiding van
Jean-Félix
de Hemptinne (1876-1958), de latere apostolische vicaris van
Katanga. In Elisabethstad was tenslotte ook de lokale hoofdzetel
gevestigd van het Comité Spécial du Katanga (CSK), een semi-private
concessiehouder die in 1906 was opgericht en over uitgebreide
bevoegdheden en privilegies beschikte in heel Katanga (onder meer
inzake grond- en exploitatie-rechten).
Elisabethstad ontwikkelde zich na de Eerste Wereldoorlog snel dankzij de
aanzienlijke investeringen in de mijnbouw en verkeersinfrastructuur
(spoorlijn Elisabethstad-Francquihaven). Het inwoneraantal steeg
tot ruim 30.000 in 1930. Daarvan was minder dan een derde van
Europese oorsprong: voornamelijk Belgen, en daarnaast ook Britten
(in de beginperiode), Italianen en een belangrijke groep Griekse
Joden.[1]
De Congolese bevolking - voornamelijk arbeiders in de
mijnindustrie, huispersoneel in dienst van de blanken, klerken in
koloniale dienst en kleine handelaars - leefde, afgescheiden door
een ´neutrale zone´, in de zogenaamde cité indigène: het quartier
Albert ten zuiden van de blanke stad (nu: de wijk Kamalondo in
Lubumbashi). De gemengde etnische herkomst van de Congolezen was
een direct gevolg van de verschillende inlandse
rekruteringscampagnes voor de koperindustrie: Noord-Katanga,
Rwanda, Maniema, Kasaï. Aanvankelijk bleven de meeste
Congolese arbeiders slechts enkele jaren in Elisabethstad, waarna
ze terugkeerden naar hun geboortestreek. Vanaf de late jaren 1920
voerde de mijn-bedrijven een bewuste stabilisatie-politiek, waarbij
de arbeiders werden gestimuleerd hun familie mee te brengen en zich
voor langere tijd in en rond Elisabethstad te vestigen. De
economische wereldcrisis van de jaren 1930 bracht echter een
gevoelige neergang mee. De koperproductie stuikte ineen en het
inwonersaantal liep gevoelig terug. Pas vanaf de late jaren 1930
was er sprake van een zekere heropleving.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog kende Elisabethstad
een grote bevolkingstoename. De oorlogsinspanning vereiste een
mobilisatie van industrie en landbouw, waarvoor de prijs
hoofdzakelijk door de Congolese bevolking werd gedragen. In
december 1941 kwam het tot bloedige incidenten: bij een
protest-bijeenkomst van zwarte arbeiders van de Union Minière in het voetbalstadion van de UMHK
werd het vuur geopend door de ordediensten en vielen talrijke
doden.[2]
Ook in februari-maart 1944 was de toestand in Elisabethstad zeer
gespannen als een gevolg van de muiterij van de Openbare Weermacht
in Luluaburg.
De snelle bevolkingsgroei - tot ruim 50.000 inwoners in 1943 en
180.000 in 1957 - leidde tot de creatie van nieuwe inlandse wijken,
die ook vandaag nog het hart van Lubumbashi vormen: Kenya, Katuba,
Ruashi. Elisabethstad ontwikkelde zich zo tot een gesegregeerd maar
ook overlappend kosmopolitisch geheel, deels langs
koloniaal-raciale maar ook langsheen complexere sociaalgeografische
lijnen.[3]
Vanaf 1933 experimenteerde de koloniale overheid met een
beperkte autonomie voor de Congolese bevolking door de cité
indigène het statuut te verlenen van een zogenaamd
buitengewoonterechtelijk centrum (cèntre
extra-coutumier).[4]
Dit werd geleid door een inlandse chef en raad, evenwel onder
strikte controle van de blanke koloniale administratie. Het
experiment was geen succes, onder meer door de voortdurende
inmenging vanwege de koloniale overheid. De eerste (en enige)
inlandse chef - Albert Kabongo - werd in 1943 bedankt voor zijn
diensten en niet vervangen. Het statuut werd in 1957 opgeheven toen
in Elisabethstad lokale verkiezingen werden georganiseerd waaraan,
voor het eerst in Belgisch Congo, de Congolese bevolking vrij kon
deelnemen. Elisabethstad verwierf bij die gelegenheid het
volwaardige statuut van stad (met een hoofd-burgemeester en
verschillende gekozen wijk-burgemeesters) en een eigen stadswapen.
In 1956 werd Elisabethstad de zetel van de eerste
staatsuniversiteit in Belgisch-Congo (twee jaar na de oprichting
van de katholieke universiteit van Lovanium bij Leopoldstad).
Lubumbashi est, selon les estimations, la
deuxième ou troisième ville de la République démocratique du
Congo quant au nombre d´habitants, titre disputé avec Mbuji-Mayi. Elle est devancée par Kinshasa. Elle est le chef-lieu de la province du
Katanga (temporairement Shaba sous le règne de
Mobutu). Elle est aussi appelée capitale du cuivre1.
Fondée en 1910 par les Belges sous le nom
d´Élisabethville ou Elisabethstad
(d´après Élisabeth de Bavière,
devenue reine des Belges)1,
souvent abrégée en « E´ville »2,
la ville fut renommée Lubumbashi en 1965. Elle
fut aussi la capitale de l´éphémère État autoproclamé du Katanga
(1960-1963), né sous l´impulsion de Moïse Tshombe.
Elle est le siège de plusieurs grandes sociétés congolaises, ou
à capitaux étrangers, dont la Société
nationale des chemins de fer du Congo, la Gécamines, Rwuashi Mining et KICC (Metorex Group
companies), Anvil Mining sprl (Mawson West RDC), Société de
Traitement du Terril de Lubumbashi (STL), Tenke Fungurume Mining
(Freeport MacMoran), Phelps Dodges RDC, ou encore le groupe
George Forrest.
La prison de Kasapa est située au nord de Lubumbashi,
actuellement non loin des nouveaux lotissements attribués à leurs
nouveaux acquéreurs, se retrouvant ainsi trop rapprochée de la
ville et de son peuple. Cette prison est recensée parmi les plus
grandes prisons du pays avec une importante population carcérale.
Ensemble avec la prison Centrale de Makala à Kinshasa et celle de Buluwo à Likasi,
elles sont réputées comme étant les plus sécurisées de la République démocratique du
Congo
Belgisch-Congo, vaak ook
Belgisch-Kongo
geschreven, was van
15
november 1908 tot
30 juni 1960 een
kolonie van
België in het gebied van het huidige
Congo-Kinshasa.
Belgisch-Congo werd op 15 november 1908 een echte kolonie.
Voordien was het gebied sedert 1885 onder de
naam Kongo-Vrijstaat door Leopold II geregeerd als soevereine
staat - of veeleer als "privé-kolonie".
Met Nederlands-Indië voor ogen, geloofde Leopold
rotsvast dat koloniale bezittingen een belangrijke bron van
inkomsten en van internationaal prestige zouden zijn voor zijn
kleine land en voor de dynastie. Als relatief jonge en neutrale
staat toonde België weinig enthousiasme voor Leopolds koloniale
dromen, en daarom nam de even ambitieuze als koppige vorst zelf het
initiatief.
Door een nauwe samenwerking met de ontdekkingsreiziger Henry Morton Stanley, en dankzij een
handige diplomatie, verkreeg Leopold II internationale erkenning
van zijn Kongo-Vrijstaat door een reeks bilaterale verdragen
gesloten tijdens en na de Koloniale Conferentie van
Berlijn van 1884-1885. De ontsluiting en ontginning van dit
onmetelijke gebied was aanvankelijk een zwaar verlieslijdende
onderneming, ook voor de vorst persoonlijk. Toen echter aan het
einde van de 19e eeuw de winning van rubber
snel aan belang won, voornamelijk voor de opkomende automobielnijverheid, keerde het tij. De enorme winsten
uit de rubber- en ivoorhandel wendden een staatsbankroet af en
lieten Leopold II toe grote werken te bekostigen ter verfraaiing
van België en ter verheerlijking van de dynastie (onder meer de
Halve-eeuwfeest-triomfboog in Brussel, het Paleis der Koloniën in Tervuren en de koninklijke promenade in Oostende).
In geen tijd werd de Kongo-Vrijstaat het toneel van een ware
bonanza, waarbij de concessie-maatschappijen en de
overheid zelf op steeds driestere wijze steeds hogere winsten
nastreefden, zonder enig respect voor de autochtone bevolking. Zo
mondde het beleid van Leopold II, althans in de kerngebieden van de
rubber-winning (onder meer in het noordwesten langs de
Congorivier), uit in een waar schrikbewind, gekenmerkt door brutale
dwangarbeid en meedogenloze repressie. Arbeiders die de opgelegde
quota niet vervulden of die de onmenselijke werkomstandigheden
ontvluchtten, werden zwaar bestraft, vaak mishandeld - tot het
afhakken van de handen toe - of zelfs standrechtelijk gefusilleerd.
De brutale ontwrichting van de op pluk en jacht gerichte
gemeenschappen in het gebied van het evenaarswoud leidde bovendien
tot een scherp dalende nataliteit, terwijl de snelle verspreiding van
voorheen lokale of vanuit het westen geïmporteerde ziekten de
mortaliteit omhoog joegen.
De schattingen over het totaal aantal slachtoffers variëren
aanzienlijk. De Britse diplomaat Roger Casement heeft het over drie miljoen
doden tijdens een periode van twaalf jaar. Peter Forbath
noemt ten minste vijf miljoen. Adam
Hochschild spreekt van tien miljoen en de Encyclopædia Britannica spreekt van
een totale bevolkingsafname van twintig tot dertig miljoen naar
acht miljoen. Min of meer precieze schattingen zijn onmogelijk,
omdat gegevens over de bevolkingsdichtheid in het 19e-eeuwse Congo
grotendeels ontbreken.
Dat de bevolkingsafname dramatisch was staat buiten kijf. De
misbruiken die tijdens de exploitatie van de Kongo-Vrijstaat op
grote schaal voorkwamen zijn deels goed gedocumenteerd. Ze gaven
aanleiding tot een heftige internationale campagne gericht tegen
het bewind van Leopold II. Vooral de Britten Roger Casement en
Edmund Morel met
hun
Congo
Reform Association toonden zich hierbij actief.
Joseph Conrad bespeelde in
Heart of Darkness (1902)
op literaire wijze hetzelfde thema. In 1904 zag Leopold II zich
genoopt een internationaal samengestelde parlementaire
onderzoekscommissie vrije toegang te verlenen tot de
Kongo-Vrijstaat. Het rapport van de commissie (1905) bevestigde
vele van de geformuleerde aanklachten. Het werd een belangrijk
element om de overname van de Kongo-Vrijstaat door België te
bespoedigen.
Op 18 oktober 1908 stemde de Kamer van Volksvertegenwoordigers
en de Senaat van de Belgische staat ermee in om Kongo-Vrijstaat te
annexeren, nadat Leopold II zijn laatste hoop om er
een uitgestrekt Kroondomein in privé-bezit te houden eindelijk had
opgegeven. Het gebied werd vanaf dat moment Belgisch-Congo
genoemd.
Vroegere residentie van de
gouverneur-generaal van Belgisch-Congo te Boma, 1908-1926 (foto
2008).
De kolonie werd bestuurd op basis van het Koloniale
Charter (1908).[2]
De Belgische minister van Koloniën, benoemd door de Koning en
bijgestaan door een Koloniale Raad
(Conseil Colonial), vormde de hoogste uitvoerende macht voor de kolonie. De
minister en de Raad zetelden beide permanent in Brussel. Het
Belgische parlement vertegenwoordigde de hoogste wetgevende macht. De hoogste
vertegenwoordiger van de koloniale administratie in de kolonie was
de gouverneur-generaal. Van 1886 tot 1926 zetelde die in Boma, en vanaf 1926 in de nieuwe koloniale
hoofdstad Leopoldstad.
Belgisch-Congo was aanvankelijk administratief ingedeeld in vier
provincies: Leopoldstad (Leopoldville of Congo-Kasai),
Evenaarsprovincie (Equateur),
Oostprovincie (Oriëntale) en Katanga. Aan het hoofd van elke provincie
stond een vice-gouverneur-generaal. De administratieve hervorming
van 1932 bracht het aantal provincies op zes, elk bestuurd door een
provincie-gouverneur.
De ruggengraat van de koloniale administratie vormde de
zogenaamde territoriale dienst. Iedere provincie was ingedeeld in
een aantal districten (24 in totaal), en ieder district in gewesten
(territoires), aan het hoofd waarvan telkens een gewestbeheerder
stond, bijgestaan door één of meer assistent-gewestbeheerders. De
gewesten waren verder onderverdeeld in talrijke hoofdijen
(chefferies), aan het hoofd waarvan de Belgische
administratie traditionele hoofden (chefs coutumiers)
aanstelde. De gewestbeheerder en zijn assistenten werden geacht hun
gebied - vaak uitgestrekter dan een Belgische provincie - geregeld
te inspecteren en maakten jaarlijkse verslagen op voor de
provinciale administratie. Inzake rechtspraak bestond er naast een
Europees gerechtelijk apparaat ook een stelsel van inlandse
rechtbanken (tribunaux indigènes), voorgezeten door de
traditionele chefs, maar steeds onder de controle van het koloniaal
bestuur.
De orde in de kolonie werd gehandhaafd door de Openbare Weermacht (Force Publique),
een lokaal gerekruteerd leger onder Belgisch commando. Pas in de
jaren vijftig werden ook eenheden van het Belgisch
leger in Belgisch-Congo gelegerd - onder meer in Kamina.
Koning
Albert I en koningin
Elisabeth bezoeken het
militaire kamp van Leopoldstad tijdens hun reis door
Belgisch-Congo, 1928.
De koloniale staat - en bij uitbreiding elk gezag uitgeoefend
door de blanken in Belgisch-Congo - werd door de inlanders
aangeduid met de term "bula matari". Bula matari, of
"breker van stenen", was de bijnaam die oorspronkelijk aan Stanley
was gegeven, omdat die bij de aanleg van de eerste wegen veelvuldig
gebruik liet maken van dynamiet om de rotsen te verbrijzelen.[3]
Overdrachtelijk verwijst de term bula matari naar de
onweerstaanbare en dwingende kracht van het koloniale gezag.
De overname van Congo door België werd enerzijds gekenmerkt door
continuïteit.[4]
Zo bleef de laatste gouverneur-generaal van de Kongo-Vrijstaat,
baron Wahis, in
dienst als gouverneur-generaal van Belgisch-Congo, en met hem het
merendeel van de oude administratie. Ook bleef de klemtoon
duidelijk liggen op de economische ontsluiting van het massieve
Congo-bekken, en in het bijzonder van het ertsrijke Katanga, dat
bovendien tegenover al dan niet vermeende Britse aanspraken
verdedigd diende te worden. Tegelijk werden ook min of meer
ingrijpende veranderingen doorgevoerd. Zo werd de ongebreidelde en
vaak gewelddadige economische exploitatie, waar voornamelijk de
private concessie-maatschappijen zich schuldig aan maakten,
enigszins ingetoomd. Het Koloniale Charter verbood expliciet elke
vorm van dwangarbeid. In de realiteit echter bleef
dwangarbeid, in verschillende vormen en gradaties, voorkomen tot na
de Tweede Wereldoorlog. Wel werden geleidelijk meer middelen
vrijgemaakt voor onderwijs en gezondheidszorg.
De Belgische koloniale politiek van 1908 tot 1959 streefde in
feite twee hoofddoelstellingen na: de economische ontsluiting
(´mise en valeur´) en de ´beschavingsmissie´. De economische
ontsluiting werd vooral na de Eerste Wereldoorlog krachtdadig
aangepakt. De mijnsector (voornamelijk koper en kobalt in
Katanga, diamant in Kasai, goud in
Ituri) en de transportinfrastructuur (spoorlijnen
Leopoldstad-Matadi, Elisabethstad-Francquihaven) stonden daarbij centraal. Om het
benodigde kapitaal aan te trekken, liet de koloniale overheid de
grote privé-maatschappijen (voornamelijk de Société Générale)
daarbij in grote mate vrij. Zo konden ze met de actieve steun van
het territoriaal bestuur spotgoedkoop de nodige arbeidskrachten
rekruteren in het Congolese binnenland, wat in vele gevallen
neerkwam op dwangarbeid.
Ook op landbouwgebied stimuleerde de koloniale overheid een
ingrijpende rationalisatie van de productie. De zogenaamde ´terres
vacantes´ - de gronden die niet aanwijsbaar in gebruik waren van de
inlandse volkeren - vielen automatisch aan de staat toe, die ze dan
vaak in concessie toewees aan Europese maatschappijen of
individuele blanke uitbaters (colons). Zo ontstond een
uitgebreide plantage-economie (rubber, palmolie). Tegelijk werd na de Eerste Wereldoorlog
ook het systeem van de verplichte culturen ingevoerd, dat de
Congolese landbouwers dwong bepaalde marktgewassen (katoen,
koffie) te telen voor de Europese
markt.[6]
Bestuursambtenaren en staats-agronomen werden belast met het
toezicht en het bestraffen van Congolese landbouwers die zich aan
de gehate plicht-culturen trachtten te onttrekken. Vanaf 1933 werd
een doelgerichte poging ondernomen de subsistentie-landbouw te
overstijgen door een klasse van autochtone commerciële landbouwers
te vormen door middel van het "paysannat indigène"-programma,
waarbij landbouwersgezinnen grond in quasi-privébezit kregen
toegewezen. Het
Institut National des Etudes Agronomique du Congo belge (INEAC)
in Yangambi (province
Orientale) legde zich toe op de selectie van zaden en gewassen en
op het propageren van een wetenschappelijk verantwoorde landbouw.
De inschakeling van de autochtone bevolking in het kapitalistische
productieproces speelde een belangrijke rol in de verspreiding van
de geldeconomie in
Belgisch-Congo. Aangezien de staat belastingen wenste te heffen
(Belgisch-Congo moest een zichzelf bedruipende operatie zijn die de
Belgische belastingbetaler niets mocht kosten), had hij er ook baat
bij dat zo veel mogelijk Congolezen geld konden verdienen door hun
arbeid of het product van hun arbeid te verkopen ten dienste van de
koloniale economie.
De explosieve economische ontwikkeling van de jaren
twintig maakte van Belgisch-Congo een van de grootste
kopererts-producenten ter wereld. In 1926 exporteerde de Union Minière du Haut Katanga meer dan 80.000
ton kopererts, waarvan een belangrijk deel in België verwerkt werd
te Hoboken. In 1928 bracht koning
Albert I een bezoek aan
Belgisch-Congo om de spoorlijn Bukama-Francquihaven officieel te openen - het sluitstuk in de
´voie nationale´ die het mogelijk maakte het kopererts vanuit
Katanga tot de Atlantische Oceaan-haven van Matadi te
transporteren.[7]
De economische crisis van de jaren
dertig trof de Congolese economie echter bijzonder hard doordat
de internationale vraag naar grondstoffen en landbouwproducten
instortte. Binnen enkele jaren werd de personeelsbezetting in de
Katangese mijnindustrie gehalveerd. Vanaf het einde van de jaren
dertig tekende zich een langzaam herstel af. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de productie dan
weer aanzienlijk opgevoerd en afgestemd op de geallieerde
oorlogsinspanning, met als bekendste voorbeeld het uranium
van de Shinkolobwemijn,
dat door de Union Minière aan de Amerikanen werd geleverd voor het
Manhattanproject. De
sociale prijs van de oorlogsinspanning werd voornamelijk betaald
door de inlandse bevolking. Zo kwam het in december 1941 in
Elisabethstad tot een bloedige confrontatie tussen
stakende mijnwerkers van de Union Minière en de ordestrijdkrachten
waarbij tientallen doden vielen, waaronder ook vrouwen en
kinderen.
Na de Tweede Wereldoorlog besloot de overheid zich meer direct
met de economische ontwikkeling van de kolonie bezig te houden, en
ook nieuwe accenten te leggen, voornamelijk inzake sociale
woningbouw, energievoorziening en gezondheidsinfrastructuur. In
1949 werd een ambitieus tienjarenplan gelanceerd dat mede aan de
basis lag van een sterke economische groei in de jaren vijftig, en
waarvan voor het eerst ook bredere Congolese bevolkingslagen
begonnen te profiteren. Pas in 1953 werd de Congolezen het recht
verleend in eigen naam onroerende privé-eigendom te verwerven - een
recht waarvan meteen gretig gebruik werd gemaakt. Vooral in de
grotere steden (Leopoldstad, Elisabethstad, Stanleystad, Luluaburg) begon zich geleidelijk een
weliswaar nog beperkte Congolese middenstand te ontwikkelen.
De zelf-verklaarde ´beschavingsmissie´ van de Belgische
kolonisator ging de facto hand in hand met de economische
ontsluiting. Bekering, onderwijs en gezondheidszorg waren doelen op
zichzelf, maar dienden tegelijk ook de integratie van wat men toen
de ´primitieve natuurvolkeren´ noemde in een westers
samenlevingsconcept en hun efficiënte inzetbaarheid in het westerse
economische proces.
De inspanningen op het vlak van onderwijs en gezondheidszorg waren niettemin
indrukwekkend. Aan het einde van de koloniale periode kende
Belgisch-Congo de hoogste deelname aan lager onderwijs van heel
Zwart-Afrika. Ook de uitbouw van de gezondheidszorg, met een
relatief hoog aantal beschikbare ziekenhuisbedden en talloze
medische hulpposten verspreid tot diep in het binnenland, was in
vele opzichten voorbeeldig.
Hoewel er in Belgisch-Congo geen officiële rassenscheiding bestond - dit in
tegenstelling tot bijvoorbeeld Brits Oost- en Zuid-Afrika -
vertoonde het Belgische koloniale bewind toch tal van racistische
aspecten. In de belangrijkste steden werden vanaf de jaren twintig
zogenaamde ´buiten-gewoonterechtelijke centra´ gecreëerd (´centre
extra-coutumier´). De Congolezen die hier woonden waren niet
onderworpen aan het gezag en de rechtspraak van hun stam of dorp
van afkomst, maar werden tegelijk afgezonderd gehouden van het voor
de blanken voorbehouden stadscentrum. Zo ontstonden in alle steden
aparte inlandse wijken - ironisch genoeg aangeduid als ´le belge´ -
duidelijk afgescheiden van de blanke centra. In de meeste gevallen
was het de zwarte inwoners strikt verboden ´s avonds, na de arbeid,
in de blanke woonwijken te vertoeven. Ook blanke winkels en
eetgelegenheden waren tot in de jaren vijftig taboe voor de
Congolezen.
Het stripalbum Kuifje in Kongo (1931) geeft - zeker in
de originele versie - een beeld van de toenmalige
paternalistisch-racistisch gekleurde westerse houding tegenover het
´primitieve´ Afrika.
Door de nauwe verwevenheid van de economische ontwikkeling en
het ´beschavingswerk´, en doordat staatsambtenaren, missionarissen en de blanke kaders van de grote
maatschappijen elkaar op het terrein vaak hand-en-span diensten
verleenden, is het beeld gegroeid dat Belgisch-Congo de facto
bestuurd werd door de drie-eenheid van Koning-Kerk-Kapitaal (de
koloniale staat, de katholieke missies en de Société Générale).
De koloniale ideologie werd goed samengevat in het motto van
gouverneur-generaal Pierre Ryckmans (1934-1946): "Dominer
pour servir" ("overheersen om te dienen").[11]
Vanuit die optiek werd weinig of geen aandacht besteed aan de
actieve ontvoogding van de Congolese bevolking. De kolonisator wist
wat goed was. De inheemse bevolking had dan ook volstrekt geen
inspraak in het bestuur. In deze bij uitstek paternalistische
houding kwam pas in de jaren vijftig geleidelijk verandering. Vanaf
1953, en zeker na het bezoek van koning Boudewijn in 1955, pleitte
gouverneur-generaal Léon Pétillon (1952-1958) voor de creatie van
een ´Belgisch-Congolese gemeenschap´, waarin beide
bevolkingsgroepen op basis van gelijkheid zouden worden
behandeld.[12]
De meest in het oog springende discriminerende maatregelen
tegenover de Congolezen werden in de latere jaren vijftig
ingetrokken (daaronder ook de mogelijkheid tot lijfstraffen met de ´chicotte´ - een zweep uit
nijlpaardenhuid). In 1957 werden voor het eerst lokale verkiezingen
georganiseerd in enkele grote steden - Leopoldstad, Elisabethstad,
en Jadotstad - waarbij ook de zwarte bevolking haar stem kon
uitbrengen.
Ook op onderwijsgebied was tot in de jaren vijftig een
bevoogdende houding toonaangevend. Het lager onderwijs werd
volledig overgelaten aan de katholieke missies en kende, zeker na
de Eerste Wereldoorlog, een sterke uitbreiding. Daarnaast ging de
aandacht bijna uitsluitend uit naar de beroepsvorming en praktisch
onderricht. Het was immers van belang voldoende geschoolde klerken
voor de administratie en vaklui voor de industrie te vormen. Op
taalkundig vlak werd het gebruik van het Frans
gepropageerd en van het Lingala, een commerciële lingua franca die
via de Openbare Weermacht snel verspreiding vond. Aan secundair
onderwijs werd tot na de Tweede Wereldoorlog nauwelijks gedacht,
tenzij voor de opleiding van zwarte geestelijken. Universitair
onderwijs was helemaal uit den boze. Ook toen de Katholieke Universiteit
Leuven in de late jaren twintig haar activiteiten in
Belgisch-Congo opvoerde - onder meer door de oprichting van een
´Fondation médicale de l´Université de Louvain au Congo´ (FOMULAC)
in Kisantu en elders -
bleven de afstudeermogelijkheden voor zwarte studenten beperkt tot
medisch assistent of assistent-agronoom.[13]
De universiteiten van Brussel en Luik ontplooiden gelijkaardige
initiatieven in de kolonie. Toch werd pas in 1954 de eerste
volwaardige universiteit in Belgisch-Congo geopend: de katholieke
universiteit Lovanium in Kimwenza bij Leopoldstad. In 1956 volgde
een officiële universiteit in Elisabethstad. Tot aan de
(onvoorziene) onafhankelijkheid in 1960 restte er bijgevolg
nauwelijks tijd om een inheemse elite te vormen.
Congo belge était le nom porté par le territoire
de l’actuelle
République démocratique du
Congo (RDC) entre la fin le
15 novembre 1908 de
l’
État indépendant du Congo,
possession personnelle pendant vingt-trois ans du roi
Léopold II des Belges et
l’accession à l’indépendance congolaise effective le
30 juin 1960. Pendant
la période coloniale, le Congo belge fut géré de Bruxelles, mais
avec son armée, la
Force publique sous l´autorité d´un gouverneur
général.
En 1908, la Chambre des députés accepta le testament de
Léopold II qui faisait don à la
Belgique de l´État indépendant du Congo et
vota son annexion un an avant la mort du roi. Dès lors, c´est
officiellement au nom de la Belgique, État souverain, que les
troupes stationnées au Congo belge purent garantir l´intégrité de
la conquête. Cette annexion reconnue par les grandes puissances,
l’administration de l´ex-État Indépendant se transforma en
administration belge qui fit tout pour effacer l´image de Léopold
II comme ayant été un tyran laissant exploiter les populations par
ses hommes (pas seulement des Belges, on compte plus de dix
nationalités parmi les « coloniaux » de l´époque). Lors
de la reprise par la Belgique, l’article 2 de la Charte
Coloniale du 18 octobre 1908, votée par le parlement belge,
prescrivait que : « Nul ne peut être contraint de
travailler pour le compte et au profit de sociétés ou de
particuliers ». Pour effacer l’image du caoutchouc et des mains coupées
complaisamment répandue par la Grande-Bretagne qui ne se consolait
pas d´avoir manqué l´occasion de coloniser le Congo, on développa
la culture du coton et du palmier à huile et la cueillette du
caoutchouc sauvage fut remplacée par la culture de plantations
d’hévéas. La Congo Reform
Association, l´association britannique qui était à
l’origine de la campagne orchestrée contre l’État
indépendant du Congo, décida de se dissoudre en 1913, tandis
que le Congo allait développer son économie et ses exportations,
allant jusqu´à livrer 23 000 tonnes de coton en 1932 et
127 000 en 1939. Parallèlement, les exploitations de minerais tels
que l´or, l´étain, le cuivre et, surtout, l´uranium allaient
contribuer à faire du Congo une puissance économique, ce qui allait
contribuer au salut de la Belgique pendant les deux guerres
mondiales;
La colonie est alors gérée par trois pouvoirs qui
s´équilibrent : l´administration, les missions catholiques et
les grandes sociétés privées1.
La langue française fut, du début à la fin de la présence belge
au Congo, la seule langue officielle, ce qui fit du Congo devenu
indépendant un des pays officiellement francophones les plus
importants, le deuxième, en chiffre de population, après la
France.
Au début, l’enseignement est mis en place par des missions
chrétiennes privées qui financent leurs activités par l´agriculture ou la sylviculture d´exportation (Concordat avec le
Vatican en 1906). Par exemple, en 1948, environ
99,6 % des structures d’enseignement sont contrôlées par
les missions chrétiennes, 0,4 % sont détenues par des
entreprises privées pour former leurs futurs employés. En 1940, le taux
de scolarisation des enfants de 6 à 14 ans était de 12 % et en
1954
de 37 %, ce qui plaçait le Congo à l’époque aux côtés de
l´Italie. Ces statistiques cachent néanmoins un important gâchis
scolaire : sur douze élèves à l’école primaire, un seul
achevait le cycle et des titulaires du certificat primaire seul un
sur six accèdait à l’école secondaire. Les missionnaires
n’étaient évidemment ni pédagogues ni diplômés en lettre ou
en science, mais diplômés en théologie : leur objectif était
plutôt de former des catéchumènes. Les missions étaient tenues par une
majorité de missionnaires catholiques, les plus nombreux étant les
flamands. Ceux-ci étaient tenus à une connaissance relative du
français. Depuis les débuts de la colonisation jusqu´à la fin de
celle-ci, le français fut, en effet, la langue imposée au Congo
belge. On trouve également des missionnaires américains ou
scandinaves dont le français n´était pas la langue maternelle et
qui représentaient les tentatives de diverses églises protestantes de se faire une place en
Afrique.
L’enseignement secondaire destiné aux Congolais était
presque uniquement axé sur les études professionnelles ou
techniques ; ce n’est qu´à partir de 1955 qu´on
commença à développer les écoles secondaires (une comparaison peut
se faire avec le Cameroun : en 1952, sous le
mandat français, il y avait déjà 8 000 élèves dans les écoles
secondaires). Lors de l´indépendance, le Congo disposait cependant
de deux universités comptant 466 étudiants blancs et noirs :
l´Université Lovanium, fondée en
1954,
et l´Université d´Elisabethville
créée en 1959. Mais, en dehors de ces universités, la ségrégation
raciale de fait séparait les enfants blancs et noirs qui
fréquentaient des établissements scolaires distincts, situation qui
changea avec le développement des écoles secondaires, Athénées et
Collèges. Dans de nombreuses écoles, le fait de parler une langue
congolaise était proscrit au niveau secondaire au profit du
français, de même que la pratique de l´islam. Par contre, au niveau
primaire, le Congo belge fut l’une des seules colonies
d’Afrique où les langues locales (kikongo, lingala, tshiluba et swahili) furent enseignées, et ceci grâce aux
missionnaires. Qui plus est, les langues congolaises pouvaient être
utilisées dans la musique populaire, ce qui a permis à
l’industrie musicale congolaise de démarrer à cette époque.
Les missions remplaçaient l´éducation tribale traditionnelle qui
n´avait rien de scolaire.
Ce n´était pas de l´apartheid. La preuve en est les centaines
d´étudiants noirs mêlés aux étudiants belges et autres européens
dans l´enseignement secondaire officiel et dans les deux
universités. Aucun article des lois et règlements régissant le
Congo belge n´a jamais établi un apartheid, car le système
fonctionnait plutôt comme système de fait soumis à des
réglementations qui pouvaient varier. Ainsi, si, dans certains
endroits, les Noirs pouvaient être l´objet de contrôles policiers
qui allaient jusqu´à leur demander de justifier la provenance de
l´argent qu´ils portaient sur eux, les choses pouvaient être
différentes ailleurs en fonction de l´importance acquise par les
noirs instruits, fonctionnaires, enseignants, etc. Il est vrai
que l’administration pouvait désigner certains noirs pour les
obliger à travailler 120 jours par
an gratuitement pour elle. Dans ce cas, ils étaient logés, nourris
et recevaient une assistance médicale. L’urbanisation du
Congo belge était en fait forcée, puisque les autorités avaient
déplacé certaines populations dans le cadre de l´aménagement du
territoire. Dans la Force publique, les Noirs ne pouvaient
dépasser le grade de sous-officier. Après la Seconde Guerre mondiale, plusieurs
réformes démocratiques furent introduites, mais les rivalités
ethniques entre Congolais n’en permirent pas une bonne
application.
À la veille de l´indépendance, le bilan de l´administration
belge avait fort évolué sur le plan économique, tandis qu´une
évolution se faisait sentir dans le domaine des libertés, comme le
révèle une recension faite par des Congolais eux-mêmes. D´après
l´ouvrage consacré au Manifeste de Conscience Africaine, 1956,
prémices de la future indépendance du Congo (éd. Facultés
St-Louis, Bruxelles 2009), la situation se caractérise, d´abord,
sur le plan religieux, par l´existence de 600 prêtres avec, à leur tête, un cardinal.
Ils proviennent des petit et grand séminaires de Baudouinville
et de Kabwé. Les écoles primaires pour les noirs sont, en effet,
majoritairement confiées à l´Église par convention avec le pouvoir
civil. Il y a aussi les établissements secondaires et
professionnels et, en 1954, l´université catholique, Lovanium, seule sur le continent
africain à posséder un réacteur de recherche nucléaire. Mais,
concurremment, existent des établissements scolaires laïcs, écoles
primaires et secondaires avec, en 1956, l´université officielle
d´Élisabethville. L´enseignement professionnel se caractérise
par des écoles d´infirmiers, des écoles d´assistants médicaux dont
la formation fait d´eux des sortes de « médecins de
brousse ». Mais le développement s´accélère dans les années
1950 et on recense plus 8 500 auxiliaires médicaux et agents
sanitaires africains à la veille de l´indépendance. Il y a
6 000 centres médicaux et
86 000 lits. Parallèlement,
sont apparus des boursiers dont le niveau d´études est le même que
celui des européens puisqu´ils vont faire leurs études en Belgique.
En plus, on compte 763 étudiants
congolais dans diverses disciplines dans les universités du Congo,
cela d´après l´ouvrage de Liliane Kissimba Et Dieu créa le
Congo (éd. Bernard Gilson, 2009) dont les autres étudiants
sont principalement belges. À la veille de l´indépendance, on
recensait 25 000 établissements scolaires et
1 682 129 enfants dans
l´enseignement primaire et 59 389 dans l´enseignement
secondaire. On recensait 300 bibliothèques publiques en sus des
bibliothèques installées par les missionnaires. Il existe une
vingtaine de milliers d´adultes que l´on nomme « les
évolués » dont le statut social se rapproche de celui des
européens. Ils résident, en effet, en dehors des cités indigènes.
On les trouve dans l´administration, mais aussi dans une classe
moyenne à l´européenne constituées principalement de commerçants.
Il existe aussi une presse spécifiquement africaine et c´est sous
l´influence des mouvements d´émancipation dans les colonies
françaises qu´est publié, en 1956, le manifeste Conscience
africaine, premier témoignage d´affirmation d´une élite
responsable parmi les congolais.
D´autre part, sur le plan matériel, l´ouvrage de Liliane
Kissimba Et Dieu créa le Congo (éd. Bernard Gilson)
recense le bilan exceptionnel de la colonisation, sur le plan du
niveau de vie, qui se traduit, à la veille de l´indépendance, par
un revenu de 90 dollars, valeur
1960, par habitants africain, le plus élevé d´Afrique, plus élevé
même que celui de beaucoup d´autres pays dans le monde. Et
l´accroissement du PIB est de 4,8 % par an. Enfin, il faut
citer le développement des aménagements de génie civil. Outre trois
grands barrages hydro-électriques, il y a un réseau ferroviaire de
5 241 km dont plusieurs
centaines sont électrifiés, 14 597 km de voies navigables
entretenues, 3 aéroports internationaux et plusieurs dizaines
d´aéroports secondaires.
Le Congo belge fut l’un des premiers et des principaux
exportateurs d’uranium
pour les États-Unis au cours de la Seconde Guerre mondiale et de la
Guerre froide (mine de Shinkolobwe).
Dès la fin de la Deuxième Guerre mondiale, l´Europe de l´Ouest
se reconstruit grâce au plan Marshall : le Congo doit fournir des
matières premières pour la reconstruction et après cela pour la
guerre de Corée. De 1950 à
1958,
l´indice du salaire du travailleur congolais passe de 100 à 237
pour une augmentation du coût de la vie de 20 %. Dans le même
temps, le colon blanc est plus prospère que les habitants de
métropole. À titre d´exemple, il importe des voitures et des
réfrigérateurs directement des États-Unis. Avec la fin de la guerre
mondiale se produit un fort accroissement démographique : la
population augmente alors de 2 % par an. La population
congolaise, beaucoup plus occidentalisée que quarante ans
auparavant, accepte le papier-monnaie et abandonne les croisettes ou le troc. De plus, un nombre
grandissant « d´indigènes » se ruent vers les villes pour
y trouver le travail qui leur permettra d´acquérir un mode de vie
qui, croient-ils, leur permettra d´égaler les
« blancs ».
Nombreux sont alors à Stanleyville, Elisabethville, Jadotville et surtout Léopoldville les hommes venus de province pour
chercher du travail et qui, s´ils en trouvent, renvoient une grosse
partie du salaire à leur famille restée au village.
La croissance démographique commence à dépasser la croissance du
PIB et le chômage s’installe dans les cités indigènes, les
quartiers noirs des villes. Les bidonvilles apparaissent. Le Congo se
« tiers-mondise », ce que n´avait pas prévu le
paternalisme belge dans sa « sagesse ». La Belgique est
bien obligée de mettre en place un système d´allocations de
chômage, les Fonds du roi. À la suite de la guerre d´Indochine et à la création de
l’union française en 1946, Antoine Van Bilsen publie, en 1955, son
Plan de trente ans pour l´émancipation politique pour l´Afrique
belge, qui prônait l´émancipation progressive du Congo sur
une période de 30 ans (cf.
supra). L´auteur dira en 1980 lors du 20e
anniversaire de l’indépendance à la RTBF qu´il s´agissait en
fait d´un appel à un plan. Le cardinal congolais Malula rédige alors
le « Manifeste de conscience africaine » comme réponse à
Van Bilsen et accepte l’indépendance prévue pour 1985. Mais
le séminariste Kasa-Vubu rédige alors son propre manifeste,
« le Manifeste de l’ABAKO » qui réclame
l’indépendance immédiate. Face à ces événements,
l’administration belge commence alors à préparer lentement sa
colonie vers l’indépendance. En 1954, l’université
Lovanium est créée et, à partir de 1955, on commence à construire
des écoles secondaires laïques.En 1955, le
roi Baudouin (« mwana
kitoko », ou le « beau gosse ») accomplit un
voyage au Congo pour apaiser le nationalisme congolais. Si les
partis politiques sont autorisés dès 1956, ils sont souvent
parrainés par des partis politiques belges, ainsi l’amicale
socialiste d´Alphonse Nguvulu et l´amicale libérale de Patrice Lumumba. En 1956, Lumumba est ce que
l´on appelle dans le langage des coloniaux un « évolué »
et il représente un exemple apparemment réussi d´occidentalisation.
Il écrit même un livre intitulé Le Congo, terre d´Avenir,
est-il menacé ? Un seul éditeur belge, l´Office de
Publicité (Bruxelles), accepta d´envisager sa publication,
l´ouvrage n´étant pas hostile à la Belgique tout en faisant des
propositions de réformes. Mais l´évolution de la situation au Congo
dissuada l´auteur de parfaire son œuvre en obtenant une
préface de la part d´une personnalité belge. Le livre fut
finalement publié en 1961, n´ayant plus alors qu´un intérêt
historique révélateur des occasions perdues par les Belges de
s´assurer la sympathie d´une élite noire qui souhaitait des
réformes profondes empreintes cependant d´un sens des
responsabilités qui avait tout du réformisme. Mais l´administration
coloniale n´entendait pas se laisser déborder et Lumumba renonça à
une publication immédiate devant l´évolution rapide des événements
dans son pays. En effet, pendant ce temps-là des partis communistes
clandestins, toujours à bases ethniques et dotés de factions armées
sont créés avec le soutien de l´Union soviétique. Patrice Lumumba
se détache alors de l’amicale libérale pour se tourner vers
des thèses plus socialistes et fonde le Mouvement national congolais. En
1957, les Congolais peuvent, pour la première fois, participer à
des élections communales. Des bourgmestres et des conseils
communaux noirs sont élus. Ils ont tous des conseillers belges.
Après les émeutes de Léopoldville et l´incarcération de Kasa-Vubu,
1959
vit la légalisation des partis politiques congolais, suivie par des
élections générales pour tout le pays. L´activité électorale qui
s´ensuivit permit de faire émerger trois tendances politiques
principales : une coalition de fédéralistes nationalises,
composée de six partis ou organisations, dont l´ABAKO et le
MNC-Kalonji,
le MNC-Lumumba et finalement
l´homme fort du Katanga, Moïse Tshombe, conscient de la vitalité
économique de sa province et des intérêts financiers de l´Union minière (à l´instar
de l´intérêt de
